SPIS TREŚCI
WIERSZ - FORMA I SENS,
Universitas, Kraków 1999.
ZAPOWIEDŹ
WSTĘP do badania wiersza
Cym właściwie zajmuje się badacz wiersza?
Próby uzasadnienia delimitacji wersowej.
Ale co o wersie możemy orzec na pewno?
Co to znaczy czytać wierszem?
WPROWADZENIE do wersologii
Kłopoty wersologii
Gdzie szukać wiersza?
Forma czyli estetyka
Filogeneza formy wierszowej
Wyłania się wiersz
Forma wierszowa – jaką się stała
Archeologia wiersza
Blisko tekstu
PRZYGOTOWANIE do lektury wiersza
Semiosis – znaczenie i rozumienie
Poiesis – pisanie czytanie
Gesty – partytura – zachowanie
System – kody – teksty
KONWENCJA wierszowa
Sytuacja komunikacyjna
Sytuacja liryczna
Sytuacja tekstowa
Sytuacja wykonawcza
Sytuacja podmiotu
Sytuacja kreatora
WYPOWIEDŹ wierszem
Partytura procesu
Partytura wykonania
Partytura interpretacji
ZAPIS wierszowy
Panowanie nad dyskursem
Panowanie nad kompozycją
Panowanie nad językiem
Panowanie nad wyobraźnią
ZAPOWIEDŹ
BIBLIOGRAFIA
recenzje
Książka może być uznana za próbę wersologii alternatywnej lub zapowiedź nowego spojrzenia na formę wierszową. Ale może też być tylko podręcznikiem analizy wersyfikacji ze względu na jej interpretacyjne konsekwencje. Autor podejmuje dialog z najważniejszymi teoriami polskiej nauki o wierszu i zarazem analizuje twórczość poetów drugiej połowy XX wieku. Nie jest to jednak ani teoria, ani systematyka, ani historia poezji – raczej długi esej o czytaniu wiersza.
Badacz próbuje zmienić sposób myślenia o wierszu, swoistą wersologiczną "mentalność" czytelnika. Istotny jest sam postulat przewartościowania wersologii, spojrzenia nań z perspektywy synchronicznej, próba pogodzenia nienumeryczności z numerycznością, znalezienia ich wspólnego mianownika.
Nie samo stwierdzenie o nierozdzielności formy wierszowej od semantyki w wierszu wolnym stanowi o wartości pracy Grabowskiego, ale nieustanne o tym przypominanie i pokazywanie interpretacyjnych konsekwencji takiego rozumowania.
Zasadniczym celem tego wstępu jest pokazanie pewnego sposobu myślenia o wierszu, nastawienia badawczego, w świetle którego wersyfikacje traktuje się jako element gry tekstowej, gry sensów, gry z czytelnikiem o wysoką stawkę głębokiej interpretacji. Wers steruje odbiorem, generuje sensy i odczytanie utworu. Pomaga czytelnikowi przejść drogę, którą przebył autor, steruje lekturą wiersza.
Paradoksalnie dopiero teraz jesteśmy w stanie uchwycić istotę wierszowości, gdy opadła z niej numeryczność, metryczność, rytmiczność.
Autor "Formy i sensu" nie zgadza się ani na koniec wersologii, skoro teksty wierszowane wciąż powstają, ani na obdarcie nauki o wierszu z poetyckości i sprowadzenie jej do mechanicznego pauzowania. [...] Systemy numeryczne interesują jednak badacza o tyle, o ile stanowią tło wiersza współczesnego. Dlatego cennym uporządkowaniem staje się krótka historia wersyfikacji, wyliczająca nowe elementy, które wnoszą kolejny system do pojęcia wierszowości.
Grabowski traktuje formę wierszową jak interpretant, aktywny kod umożliwiający lekturę jako wykonanie, wierszowość działa bowiem między analizą formy i materiału a analizą samego procesu lektury.
Rozważania naukowe przeradzają się niekiedy w esej o istocie dzieła sztuki i sposobach jego istnienia we współczesnej rzeczywistości, badacz chętnie sięga po język filozofii, językoznawstwa czy psychologii.
Szczególnie atrakcyjna jest jej część druga, a to dzięki analizom tekstów poetyckich, dokonywanych z różnych perspektyw, z uwzględnieniem autorskich celów, wiersz czytany jest tu jako wyraz postaw estetycznych i przejaw pewnych konwencji; wobec języka jako wypowiedź poetycka; wreszcie jako forma utrwalona w piśmie. [...] Obserwujemy również relacje między formą wierszową a regułami językowej komunikacji; wiersz rozumiany jest tu jako partytura realizacji.
Badacz pokazuje, jak przez formę wierszową można panować nad "głosem" czytelnika i nad samym procesem rozumienia, czego ilustracją są odczytania utworów Białoszewskiego (wypowiedź "żywa") i Herberta (wypowiedź "zredagowana"). Pierwszy działa od razu, bez uprzedniej analizy, drugi jej się domaga, stanowiąc własny projekt do odtworzenia przez czytelnika. Inspirujące są też uwagi o poezji Karpowicza, a zwłaszcza Barańczaka, uświadamiające wpływ typografii na programowanie lektury czytelnika.
Czym zatem jest książka Artura Grabowskiego? Otóż nie tylko próbą stworzenia estetycznej teorii formy wierszowej czy systematyki chwytów tekstotwórczych. "Forma i sens" "to po prostu wstęp do badania wrażliwości formy" (s.28), to dowód na przydatność wersyfikacji. Wersologia zatem nie tylko dla wersologów! Autor chce uwrażliwić odbiorcę poezji na konstrukcję wersową, której tajniki odkrywa, ustanawiając wersyfikację przewodnikiem na trudnej drodze interpretacji. Jego książka to przede wszystkim znakomite przygotowanie do lektury wiersza.
Książka Artura Grabowskiego "Wiersz. Forma i sens" jest odpowiedzią na pytania i dylematy współczesnych badań wersologicznych - monografią współczesnej formy wierszowej. Zarazem pracę Grabowskiego można czytać zgodnie z jej pierwotną chyba intencją - jako próbę powrotu ad fontes, do pytań podstawowych i fundamentalnych, pomijanych przez współczesną myśl wersologiczną, a zakorzenionych mocno, chociażby w estetyce, teorii komunikacji literackiej, semiotyce pragmatycznej czy współczesnej refleksji hermeneutycznej.
Najbardziej interesujące partie wywodów autora, korzystającego z osiągnięć badawczych semiotyki i teorii komunikacji, dotyczą przede wszystkim ewolucji formy wierszowej odczytanej na tle determinujących ją modeli komunikacyjnych, kodów nadania i odbioru, konwencji gatunkowych, świadomości "instytucjonalnej" i potocznej "tego co jest wierszowością".
Historię rozwoju wiersza, prowadzącą do izosylabizmu przez sylabizm i tonizm do wiersza współczesnego, skupieniowego, badacz traktuje jako proces specjalizacji samej formy, w dużej mierze ujawniający istotę wierszowości.
Trzeba wyraźnie zaznaczyć, iż książka "Wiersz. Forma i sens" nie pretenduje do miana historii wierszowości w sensie tradycyjnym (tej, którą znamy choćby z procedur badawczych M.Dłuskiej), chce być raczej - jak najszerszym -spojrzeniem na ograniczenia i możliwości współczesnego wiersza widzianego w perspektywie tradycji i podlegającej zmianom, "ruchomej" świadomości społecznej.
Konkludując, praca Grabowskiego z całą pewnością otwiera nowy paradygmat nauki o wierszu. Jednocześnie stanowić może impuls do szczegółowszych, bardziej systematycznych badań mających na względzie estetyczną teorię wiersza.